Glede, lykke og poesi - Haugeseminar, del 2
		Av Helge Torvund
		Eg vil nå skunda meg å møta eit naturleg spørsmål. Dersom det å skriva poesi er så helsebringande, er det jo rart at mange poetar har så rufsete psyke, så store alkoholproblem og er overrepresenterte i sjølvmordsstatistikken. Vert ein verkeleg eit betre og lykkelegare menneske av å lesa og skriva poesi?  Hadde me kunna svara eit rungande og eintydig «Ja!» på dette spørsmålet, måtte vel ein mann som Olav H. Hauge alltid ha vore lykkeleg, så mykje poesi som han las, og så mange fine dikt som han skreiv. Så enkelt er det openbart ikkje.¹ Men ettersom alle som skriv om Hauge nå, lett lagar eit forenkla bilete, slik Økland påpeikar i sin artikkel Tid å hausta inn², kan det vera på sin plass å trekkja fram nokre andre sider ved denne poeten enn det som ofte vert lagt vekt på. Hadle Oftedal Andersen har eit kapittel i si bok Poetens andlet³ som han kallar «Den hardt røynde». Han opnar der med å blant anna seia at det tunge og alvorlege er dominerande i forfattarskapen til Hauge og at eit ord som ofte går igjen er «einsemd». Eg har då lyst å seia at det er eit anna ord som ofte går igjen i dagbøkene hans, eit langt meir positivt lada ord, nemleg «forvitneleg»! «Interessant, spennande, fengslande» tyder dette ordet. Hauge nyttar det oftast om bøker. Denne ordbruken fortel om eit menneske som er engasjert, som lar seg føra av garde på det stoffet bøker lager sine fartøy av, og som opplever spennande og interessante ting på den ferda. Det er ikkje umogeleg å sjå det saman med ord som alvor og tunge tema, men det er noko her som bryt litt med det å bare vera einsam som ei plage. Hauge opplevde nok mykje einsemd i tydinga å vera fysisk aleine. Men det var nok ikkje einsidig negativt. Det er likevel klart at han opplevde ei lengtande einsemd. Han såg, som me er opplært til både gjennom sosialisering og popmelodiar, at lykka, den låg i hendene på eit anna menneske, ein må vera to for å oppleva ho. Så sterk er denne forestillinga hjå oss, at me sjeldan vil finna ordet lykke i poesien om det ikkje er i samanheng med denne romantiske førestellinga. Hauge skriv: «Mykje er gjeve deg. Landskap, byar, du kan høyra musik, sjå kunst, lesa bøker, her er god mat og drikke. Men den verkelege lukka for eit menneske, sjå det har eit anna menneske lykelen til. For deg ei gjente, ei kvinne, berre gjennom henne kan du nå lukka, berre ved hennar kjærleik og offervilje.»4 Men dette treng ikkje vera slik, og eg skal visa til glede og lykke i andre samanhengar, slik dette kan finnast hjå nokre poetar. Eg tykkjer ikkje det er haldbart at lykke skal vera noko som bare den kulørte pressa og popmelodiane hare einerett på, og vil gjerne vera med å vinna dette ordet attende for poesien. Først har eg teke meg den frekke fridommen å laga ein samtale med dagbøkene til Olav H. Hauge.
		*
		HT: Lykke og glede, det er omgrep me gjerne set i samanheng med det overflatiske og dumme, gjerne blonde menneske av eit visst kjønn, som ikkje tenkjer større over dette livet. Dei kloke og djupe menneske er heller prega av gruvlande svartsyn og bitande ironi. Filosofen Zappfe sa ein gong at dersom ein vaksen person går omkring og er lykkeleg, må denne personen ha blitt sparka i hovudet av eit esel som barn. Ein kan vel oppleva at mange moderne poetar òg skygger unna omgrep som glede og lykke. Korleis er det, har du Olav H. Hauge nokre tankar om dette med å vera glad, sånn generelt? OHH: Å vera glad, ja, kor ofte tenkjer ein ikkje på det, på kor glad ein var som barn. Å vakna glad, kjenna seg verkeleg lett og glad, finst det noko sælare?5 HT: Trur du ein kan verta glad av å lesa dikt? OHH: Les ein dikti til Verlaine, vert ein glad, ei stille fin glede. Vemod, fin satire, ærlegdom, skjemt. Og dette språket! Denne musikken! – Same gleda upplever ein med dikta til Hardy, men på ein heilt annan måte. Meir eik, meir bonde. HT: Så du vil kanskje heller tilrå folk å lesa dikt enn å sjå fjernsyn til dømes? OHH: Eit dikt – og du har nok for dagen. Slå av radioen, sløkk fjernsynet, lev i deg sjølv og det diktet! HT: Du heldt fast på dikt med faste rytmar og rimsystem sjølv om du skreiv både modernistisk og nyenkle dikt. Ser du nokon samanheng mellom dikt i den gamle tradisjonen med rytme og rim og den verda me har kring oss til dagleg? OHH: Rytmen ber verdi, ditt hjarta, ein fugl, eit fly ved motorslagi, stutt sagt, sluttar rytmen, bryt verdi saman. Difor ber rytmen eit dikt, gjev det liv, kraft, rørsle, reising, ja meining. Ein symjar og ein skilaupar utan rytme, kjem ingen veg. HT: Det var fine bilete på korleis liv og litteratur heng saman. Men det er jo elles mange moderne poetar som først og fremst skildrar ein mangel på meining og samanheng. OHH: Livet og tilvære er meiningslaust segjer sume gamle og moderne filosofar og diktarar. (…) Lat gå, men så skap meining då, for svingande! Ord held verdi saman for oss Det er ei grense for kva eit menneske kan fata – in a moment of time. Det stend på oss sjølve um me skal få verdi til å hanga saman. HT:  Det å lesa har gitt deg mykje glede? OHH: Stundom fær ein lyst å leva berre for å kunna lesa meir – til dømes Sandemose! HT: Ja, du har lese mykje skjønnlitteratur, men og filosofi. Er det noko glede å henta der? OHH: Å lesa Heidegger: Verta leidd gjennom myrkeskodde med bind for augo. Og likevel. Det var ei uppleving. Trøysti etter lesnad av litt moderne filosofi: Me er alle like kloke. Ein kvardagsmann får halda seg til Zusuki og Zen. Då er du trygg. HT: Men du har òg hatt nokre former for gleder og opplevingar som ikkje er heilt vanlege? OHH: Dei fyrste åri eg var «sjuk», som dei segjer, var ei herleg tid, full av syner og rus, gledeferder til framande klotar, gjestingar av gudar og gudinnor. Og eg upplevde so mykje rart at alt eg har lese vert berre barnemat imot det. Dei seinare gongene eg har gjenge yver dørstokken og kome i slike tilstand, var mindre forvitnelege; eg skriv det til all medisin og all sjokkingi som doktorane no driv med; det tener til å dra dei attende til gråe kvardagen att, det vil segja til ”normale”, gråe, kjedelege menneske. HT: Men det var vel ikkje bare glede dette du opplevde? OHH: Diverre – eg skilde ikkje alltid millom draum og dikt og røynd, og folk kalla meg galen. Eg trur ikkje eg er langt frå sanningi når eg segjer dette. Mange trur at dikting er ordleik – fantasi. Ingenting kan vera rangare. HT: Men du har ikkje nett skrive så mykje om desse andre opplevingane i dikta dine? OHH: Når stormane rasa som verst, var det ikkje tid til å skriva. For eg, min stakkar, kan no ein gong ikkje styra meg. Difor er kaldsmiding einaste måten for meg. Stemningsboren, rytmisk lyrikk, som flyt fram frå dei store stundene, er fårleg for meg. Eg veit ikkje å stansa å slå av. Dagmannen, eller for min del kalla han ugrashakkaren, har ikkje, eller berre ei veik minning um dei tilstandar som høyrer høgre medvitstilstand til. Burtset frå ymse vanmaktsperiodar, har eg ikkje upplevt noko vondt eller kjendt meg særleg nedfor i dei åri eg har vore burte. Grovare røyster kan stundom blanda seg i, men dei fyrste og trugnaste har alltid vore dei same, og dei har kome når naudi har vore størst. Difor har eg so lite hug til å nytte alt dette ut i dikt, og skal det gjerast må det gjerast på ein serskild måte -, for det har vore heilagt for, som eg ikkje vil dela med nokon. HT: Ser du skildringar av ein høgre medvitstilstand i meir moderne dikting, hjå Obstfeldar til dømes og framover mot vår tid? OHH: Diktinga kan berre gjeva veike tankar um vegen til høgre medvitstilstand. Men nokre peikepinnar kan me få. Det er den vegen me finn hjå Wergeland, Nygard og Aukrust som fører til ei høgre verd (…) Høgre medvitstilstand er intensivering av livskjenslone, ”electric body”, som Whitman segjer. Hjå Obstfelder er berre fyrestadier, veike uppløysingstilstand. Uppløysingstilstand vert av mange tekne som tegn på høgre tilstand. Det er feil. Mykje av modernismen er slike uppløysingstilstand, det vert rekna for «høgre medvit», endå det berre er det negative. Alt kaos og alt «budl» i moderne kunst og dikting er uppløysing av personlegdommen og av lægre verd, misforståing. Nei, ikkje uppløysing, men meir ”integrity” er vegen. HT: Det vert jo store konfliktar med det og dei som er rundt ein når ein lever i ei anna verd enn dei. Men du verkar kritisk til den måten samfunnet taklar dei som opplever dette. Kva slags behandling kunne ein hatt, om ikkje psykiatrien skulle gjera det den gjer? OHH: Mange ville folkeslag har serleg vyrdnad for epileptikarar og sinnssjuke, og meiner dei er på veg til visdom, og steller dei vel. Kva gjer moderne kulturfolk med slike? Dei kallar dei sjuke og handsamar dei deretter. Alle som ikkje er som den gråe masse, er unormale og fårlege. Slik vert dei finaste åndsmenneske i moderne samfunn øydelagde. (…) ..kven lever vel eit rikare åndeleg liv enn mange sinnssjuke. Men dei skal på død og liv kurerast.
		Fram 1 2 3 4 Tilbake
		Fotnotar
		¹Me kan jo òg tenkja at dei som har det ille, ville hatt det endå verre utan poesien. Anne Sexton har sagt at poesi er det motsette av sjølvmord. ²Bodil Cappelen og Ronny Spaans (red.): ”Tid å hausta inn. 31 forfattarar om Olav H. Hauge.” Samlaget 2008 I artikkelen ”Vennskap mellom menn” skriv Økland: ”Når vi trur vi snakkar om Hauge, snakkar vi vel så mykje om oss sjølve. Det gjeld i det minste meg.” Økland, som sjølv ein kort periode arbeidde som psykolog, skriv og at han ut frå erfaringa med psykotiske  ser på galskap ”som ei ulykke og liding på nivå med cancer”, og følgjer bare halvhjarta Hauge når denne kunne flira annerkjennande eller le for seg sjølv når andre forfattarar sin galskap kom på tale. Samstundes er Økland med på å nyansere biletet av den alvorstyngja vismannen, i og med at han fortel at låtten generelt sat laust i selskap med Hauge. Når det gjeld poetar som skriv om glede, finst det ein sjeldant eksplisitt tekst om dette temaet i Økland sin forfattarskap. Han er noko bortgøymt, sjølv om han faktisk står på omslaget til diktsamlinga ”Etter Brancusi. Nye dikt” (Samlaget 1999). Teksten inngår nemleg i den grafiske utforminga og er sett med svært lita skrift. Om du ikkje har teksten for hand, kan du få lesa han her, med løyve frå forfattaren: Eg kan ikkje nekte Tvers gjennom alle irritasjonar som heftar tanken eller gjer meg ilter og vanskeleg – tvers gjennom sorga og dei støtt aktuelle sutene – tvers gjennom kroppens bankande eller brennande smerter – tvers gjennom trekken av angst – tvers gjennom dagleg strev etter fred og forsoning med kjertlar, mage og musklar – ja, tvers gjennom alt som herjar, uroar, plagar og forstyrrar, har eg merka små, korte blaff av ei sterk og gjennomstrålande glede. Denne gleda melder seg utan at eg har søkt den. Gleda reiser seg og slår ut i meg som eit par indre vengjer, sterke og flygedyktige. Gleda bruker ikkje ord og har ikkje noko å fortelja. Gleda er ikkje ein tanke, berre ein prikk og ei prikking der tanken brukar å vere. Gleda går ikkje i nervane, den lar blodtrykket i fred og eg trur ikkje den får meg til å puste annleis. Gleda er snarare ei bråhøg, men smal og kortvarig stille enn ein ekstase. Ein jubel så konsentrert at den ikkje treng plass. Men i dette språket som eg nyttar her, kan den likevel ikkje kallast anna enn glede. Ei glede som kanskje bør kallast tom, der den merkast som brå blaff, som prikking i hugen, som glad stillstand – alt er til stades, men alt er borte og ingenting vondt har tilgang eller kraft til å dominere. Gleda dominerer. Det er ei glede som like gjerne kan vere ei glede ved å vera svolten som ei glede ved å vera mett. Det kan jamvel vere gleda ved å bite i ei stein når du trudde det var mat. Steinen blir spytta ut med den sedvanlege uvilje, men eg kjende at det var ein stein! Gleda ved å kunne kjenne! Både sine tenner og steinen! Gleda ved å sjå sitt eige avkom. Gleda ved ein ny dag. Gleda ved ein dag som er slutt og ei natt som kjem. Gleda når ein kastar tingen. Gleda når den dett ned. Gleda når ein har hoppa over ein bekk. Gleda ved at det var ein bekk. Gleda ved å finna det rette ordet. Gleda ved å kjenne at ein saknar det rette ordet. Gleda er berre eit ord. For alt eg veit er alle gleder ulike, kvar einaste glede skulle kan hende hatt sitt eige ord. Men det kan også hende at det berre er når dei bli samla i dette i dette eine ordet, at dei blir til glede. Det er ei glede å seie dette. Også ei glede å vende på dette og tvile på dette. Endå kroppen min har sine plager og livet mitt har sine sorger, er det ei glede som bryt seg gjennom. Eg undrast på denne gleda som innhentar meg og som eg nok kan fornekte og oversjå, men som eg ikkje kan unngå: Gleda er ikkje noko eg har laga meg. Eg har jo ikkje laga meg sjølv. Eg er blitt til. Jamvel mitt ansvar og mitt subjekt er blitt til, det er ikkje eg som har skapt dette. Så eg trur ikkje eg er eineståande, eg trur eg er vanleg og allmenn. ³Hadle Oftedal Andersen. ”Poetens andlet. Om lyrikaren Olav H. Haug”, Samlaget 2002. 4Band II s. 672 5Alle replikkane til OHH er tekne ord for ord frå ulike stader i dagbøkene hans.
		Foto
		1. Olav H. Hauge 2. Helge Torvund (Foto: Morten Brun, Det Norske Samlaget)